SDG Updates | SDG Index ของจังหวัดในภาคเหนือ : สถานะรายเป้าหมายและข้อค้นพบรายตัวชี้วัด

โครงการจัดทำแผนบูรณาการด้านวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรมเพื่อการพัฒนาเชิงพื้นที่อย่างยั่งยืน หรือ “Area Need” เป็นความร่วมมือสำคัญระหว่างศูนย์วิจัยและสนับสนุนเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDG Move) คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ร่วมกับคณะทำงานระดับภาคทั้ง 6 ภาค ได้แก่ เหนือ ตะวันออกเฉียงเหนือ กลาง ตะวันออก ใต้ และใต้ชายแดน ทั้งหาวิทยาลัยและหน่วยงานภาครัฐ เอกชนและภาคประชาสังคมในระดับภาคทั่วประเทศ โดยมีระยะเวลาดำเนินการเป็นปีที่ 3  ภายใต้การสนับสนุนจากสำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม (สกสว.)

โดยศูนย์วิจัยและสนับสนุนเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDG Move) ดำเนินการร่วมกับเครือข่ายภาควิชาการในภาคต่าง ๆ และสำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัย และนวัตกรรม (สกสว.) มาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2564 เป็นต้นมา โดยมีจุดมุ่งหมายเพื่อหาความท้าทายด้านการพัฒนาที่ยั่งยืนตามกรอบเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development Goals: SDGs) ในระดับภาคในแต่ละภาค ซึ่งสะท้อนถึงการบูรณาการบทบาทและความร่วมมือระหว่าง สกสว. และมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ในการขับเคลื่อนการพัฒนาเชิงพื้นที่อย่างยั่งยืน

00 – ข้อควรทราบก่อนอ่านรายงาน

• กระบวนการสำคัญของ Area Need 3 คือการจัดทำ ‘ดัชนีการพัฒนาที่ยั่งยืนระดับจังหวัด’ หรือที่เรียกว่า ‘Provincial SDG Index’ ซึ่งเป็นเครื่องมือสำคัญที่ใช้ในการวัดและติดตามความก้าวหน้าด้านการพัฒนาที่ยั่งยืนในแต่ละพื้นที่ ผ่านการรวบรวมและวิเคราะห์ข้อมูลระดับชาติที่เกี่ยวข้องกับตัวชี้วัดของเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน ควบคู่กับการวิเคราะห์ช่องว่างของข้อมูล ผ่านกระบวนการประชุมเชิงปฏิบัติการ เพื่อนำเสนอข้อมูลความท้าทายด้านการพัฒนาที่ยั่งยืนระดับภูมิภาคและรับฟังความคิดเห็นจากกลุ่มผู้มีส่วนได้ส่วนเสียในระดับพื้นที่ ที่จัดทำโดย ศูนย์วิจัยและสนับสนุนเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDG Move) คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
  
• การประเมินสถานะเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนในระดับจังหวัด ผ่านการใช้ข้อมูลทุติยภูมิในระดับภายในประเทศ (sub-national) เพื่อการประเมินสถานะของเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน รายจังหวัดหรือเมืองในประเทศ โดยในต่างประเทศ มีการใช้ SDG Index ในการประเมินระดับเมืองและระดับรัฐมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2560 เป็นต้นมาในหลายประเทศ ดำเนินการโดยเครือข่าย SDSN Thailand  นอกจากนี้ในประเทศไทยยังมีการใช้ข้อมูลทุติยภูมิประเมินสถานการณ์ในประเทศที่สอดคล้องกับ SDGs โดยงานที่สำคัญคืองานของสำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สศช.) ที่พัฒนาตัวชี้วัดการพัฒนาระดับจังหวัดและกลุ่มจังหวัดในปี พ.ศ. 2564 ที่จัดระบบตามแบบ 5Ps (People Prosperity Planet Peace และ Partnership) และงานที่โครงการพัฒนาเเห่งสหประชาชาติ (UNDP) ทำร่วมกับสถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย (TDRI) ในการจัดทำ Provincial SDG Profile ในปี พ.ศ. 2566
  
• การจัดทำ SDG Index ระดับจังหวัด เบื้องต้นเน้นใช้ตัวชี้วัดที่สอดคล้องกับดัชนีเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนระดับสากลเป็นหลัก อย่างไรก็ตาม หากมีตัวชี้วัดระดับจังหวัดอื่นที่สอดคล้องกับเป้าหมายย่อยของ SDGs แม้ไม่ถูกรวมอยู่ในดัชนีสากล ก็อาจพิจารณานำมาบรรจุเพิ่มเติมได้ เหตุผลสำคัญคือ การยกระดับคะแนนและสถานะของประเทศไทยในดัชนีสากล จำเป็นต้องอาศัยข้อมูลที่สะท้อนสถานการณ์จริงภายในประเทศอย่างครบถ้วน การมีตัวชี้วัดที่เชื่อมโยงทั้งระดับสากลและระดับพื้นที่ จะช่วยให้สามารถระบุปัญหาเชิงพื้นที่ได้ชัดเจนและจะนำมาสู่การแก้ไขปัญหาและพัฒนาสถานะตัวชี้วัดเหล่านั้นต่อไป
  
• วิธีการสำรวจและวิเคราะห์ข้อมูลเพื่อจัดทำดัชนี มี 3 ขั้นตอน ได้แก่

1. การทบทวนวรรณกรรม (literature review): ดำเนินการสำรวจและรวบรวมตัวชี้วัดจากหลายแหล่ง ได้แก่ SDG Index, รายงานความยั่งยืนระดับกลุ่มจังหวัด, SDG Profile และรายงานสถานะตัวชี้วัดเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนของประเทศ พ.ศ. 2566 จากนั้นจึงทำการคัดเลือกตัวชี้วัดที่เหมาะสม พร้อมกำหนด Proxy Indicator และระบุตัวชี้วัดที่จะใช้ในโครงการประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เพื่อจัดทำรายการตัวชี้วัดระดับจังหวัดของประเทศไทยที่มีความสอดคล้องกับตัวชี้วัดของดัชนีเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนระดับสากลพร้อมทั้งระบุข้อมูลของตัวชี้วัดทั้งหน่วยงานเจ้าของข้อมูล รอบของการจัดเก็บและรายงาน
2. การรวบรวมข้อมูล (data collection): ดำเนินการดึงข้อมูลหรือขอความอนุเคราะห์ข้อมูลระดับจังหวัดจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง พร้อมกำหนดกฎเกณฑ์และค่าเป้าหมายต่าง ๆ ข้อมูลดิบตามรายการที่จัดทำไว้ในข้อแรก โดยอ้างอิงจากแหล่งข้อมูลหลากหลาย เช่น ฐานข้อมูลของสำนักงานสถิติแห่งชาติ และการประสานงานกับหน่วยงานเจ้าของข้อมูลอื่น ๆ โดยมุ่งเน้นให้ได้ข้อมูลย้อนหลังอย่างน้อย 5 ปี หากสามารถเข้าถึงข้อมูลย้อนหลังตั้งแต่ปี 2558 จะเป็นประโยชน์สูงสุด เนื่องจากช่วยให้สามารถวิเคราะห์และแสดงแนวโน้มของสถานการณ์ได้อย่างชัดเจน
3. การวิเคราะห์ข้อมูล (data processing and analysis): รวบรวมข้อมูลตัวชี้วัดลงในเทมเพลตการคำนวณ จากนั้นจึง normalization ค่าข้อมูลให้อยู่ในช่วง 0 ถึง 100 และคำนวณ ค่าเฉลี่ยตามเป้าหมาย ทั้งในระดับจังหวัดและระดับภาค พร้อมระบุประเด็นท้าทายของแต่ละจังหวัด สำหรับการกำหนดระดับสีของตัวชี้วัด จะใช้กระบวนการทางสถิติในการจัดกลุ่มข้อมูล โดยพิจารณารายการตัวชี้วัด ค่าเป้าหมาย ค่าต่ำสุด และค่าที่ใช้ในการแบ่งระดับสี

01 – ภาพรวม SDG Index ของภาคเหนือ

คะแนน SDG Index เฉลี่ยของภาคเหนืออยู่ที่ 50.57 คะแนน สะท้อนระดับการพัฒนาที่ยั่งยืนโดยรวมของภาคที่อยู่ในระดับปานกลาง ในภาคเหนือจังหวัดลำพูนเป็นจังหวัดที่มีคะแนนสูงที่สุด มีคะแนนเท่ากับ 59.09 คะแนน แสดงถึงความก้าวหน้าในการบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน ขณะที่จังหวัดลำปาง น่าน พะเยา อุทัยธานี กำแพงเพชร สุโขทัย พิจิตร  มีคะแนนสูงกว่าค่าเฉลี่ยของภาคเหนือแสดงถึงความพยายามในการพัฒนาที่ยั่งยืน ส่วนจังหวัดพิษณุโลก มีคะแนนใกล้เคียงกับค่าเฉลี่ยของภาค แสดงถึงระดับการพัฒนาที่ยั่งยืนในระดับปานกลาง 

อย่างไรก็ตาม พบว่า จังหวัดเชียงใหม่ อุตรดิตถ์ แพร่ เชียงราย นครสวรรค์ ตาก เพชรบูรณ์ เป็นกลุ่มที่มีคะแนนต่ำกว่าค่าเฉลี่ยของภาค แสดงถึงความจำเป็นในการเร่งพัฒนาที่ยั่งยืน ส่วนจังหวัดที่มีคะแนนต่ำที่สุดทั้งในระดับภาคและระดับประเทศ คือ จังหวัดแม่ฮ่องสอน มีคะแนนเท่ากับ 32.74 คะแนน แสดงถึงความท้าทายในการพัฒนาที่ยั่งยืนเป็นอย่างมาก

• คำอธิบายสีสถานะ
  • เขียว – จังหวัดที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายนั้นที่ดีที่สุดเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น
  • เหลือง – จังหวัดที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายนั้นค่อนข้างดีเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น
  • ส้ม – จังหวัดที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายนั้นค่อนข้างต้องปรับปรุงเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น
  • แดง – จังหวัดที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายนั้นที่ต้องปรับปรุงเร่งด่วนเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น
  • เทา – ไม่มีข้อมูล

ด้านสถานะผลการดำเนินงานเพื่อบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDGs) ระดับจังหวัดในภาคเหนือ สะท้อนให้เห็นถึงประเด็นสำคัญ ดังนี้

• สถานะผลการดำเนินงานโดยรวมยังคงมีความท้าทายในการบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน โดยเฉพาะในมิติด้านสังคม (SDG 1 ถึง 5) เศรษฐกิจ (SDG 8 ถึง 11) สิ่งแวดล้อม (SDG 12, 13, 15) และมิติด้านสันติภาพและสถาบัน (SDG 16) ประเด็นเหล่านี้สะท้อนถึงความจำเป็นในการเร่งดำเนินการและกำหนดนโยบายที่มุ่งเน้นการแก้ไขปัญหาเชิงโครงสร้างอย่างเป็นระบบ 
• สถานะผลการดำเนินงานที่ค่อนข้างดีในมิติด้านหุ้นส่วนการพัฒนา (SDG 17) รวมไปถึงเป้าหมายที่เกี่ยวข้องกับประเด็นด้านโครงสร้างพื้นฐาน เช่น SDG 6 และ SDG 7  
• สถานะการบรรลุเป้าหมาย SDG ของแต่ละจังหวัดมีความแตกต่างกันอย่างเห็นได้ชัด โดยบางจังหวัดมีความก้าวหน้าในบางเป้าหมายเท่านั้น ขณะที่บางเป้าหมายต้องปรับปรุงอย่างเร่งด่วนเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น ๆ ในภูมิภาค

เมื่อนำคะแนน SDG Index รายตัวชี้วัดมาหาค่าเฉลี่ยรายเป้าหมายของแต่ละจังหวัดเพื่อหาค่าเฉลี่ยรายเป้าหมายหมายของภาคเหนือ พบว่าสำหรับภาคเหนือ เป้าหมายที่ได้คะแนนสูงที่สุด 5 อันดับแรก ได้แก่ SDG 6 มีคะแนน 72.57 คะแนน SDG 7 มีคะแนน 72.03 คะแนน SDG 16 มีคะแนน 68.54 คะแนน SDG 15 มีคะแนน 65.53 คะแนน และ SDG 13 มีคะแนน 57.10 คะแนน ตามลำดับ จะเห็นได้ว่าเป้าหมายที่มีคะแนนสูงส่วนใหญ่เกี่ยวข้องกับประเด็นด้านสิ่งแวดล้อมและโครงสร้างพื้นฐาน 

ขณะที่เป้าหมายที่ได้คะแนนต่ำที่สุด 5 อันดับแรก ได้แก่ SDG 9 มีคะแนน 30.71 คะแนน SDG 11 มีคะแนน 33.52 คะแนน SDG 4 มีคะแนน 35.41 คะแนน SDG 2 มีคะแนน 39.88 คะแนน และ SDG 17 มีคะแนน 40.39 คะแนน ตามลำดับ จะเห็นได้ว่า เป้าหมายที่มีคะแนนต่ำส่วนใหญ่เกี่ยวข้องกับประเด็นด้านสังคมและเศรษฐกิจ

02 – ข้อค้นพบรายตัวชี้วัดของภาคเหนือ

การศึกษาเมื่อพิจารณาในเชิงตัวชี้วัด พบว่าภาคเหนือมีประเด็นที่สะท้อนความก้าวหน้าในการดำเนินงานและประเด็นที่ยังคงมีความเสี่ยงหรือข้อท้าทาย ดังนี้

ประเด็นที่มีความก้าวหน้าในการดำเนินงาน ได้แก่ 

• ประเด็นพื้นที่เกษตรที่มีการทำการเกษตรแบบยั่งยืน (SDG 2)
• ประเด็นอัตราการตายของทารกแรกเกิดอายุน้อยกว่าหรือเท่ากับ 28 วัน (SDG 3)
• ประเด็นปริมาณขยะมูลฝอย และปริมาณการปล่อยก๊าซเรือนกระจกในกระบวนการอุตสาหกรรม (SDG 12)

ประเด็นที่มีความเสี่ยงในการดำเนินงาน ได้แก่

• ประเด็นผู้มีรายได้น้อยหรือคนจน (SDG 1)
• ประเด็นภาวะโภชนาการของเด็กอายุ 0 – 5 ปี ประเด็นความชุกของภาวะอ้วน ประเด็นร้อยละของพื้นที่ทำการเกษตรที่ประสบภัยพิบัติทางธรรมชาติและประเด็นจำนวนผู้ที่ได้รับการรับรอง GAP (Good Agricultural Practices) ตามโรคพืช (SDG 2)
• ประเด็นผู้ป่วยโรคที่เกี่ยวข้องกับมลพิษทางอากาศ (SDG 3 )
• ประเด็นผลคะแนนสอบ O-NET ระดับมัธยมศึกษาปีที่ 3 และประเด็นผลคะแนนสอบ O-NET ระดับมัธยมศึกษาปีที่ 6 (SDG 4 )
• ประเด็นสัดส่วนแรงงานนอกระบบต่อกำลังแรงงานทั้งหมด (SDG 8)
• ประเด็นร้อยละของครัวเรือนที่เข้าถึงอินเทอร์เน็ต และ ประเด็นจำนวนบทความ/งานวิจัยที่เผยแพร่ในฐานข้อมูล Scopus (SDG 9)
• ประเด็นความเข้มข้นของ PM2.5 และประเด็นการพัฒนาระบบขนส่งสาธารณะ (SDG 11)
• ประเด็นจำนวนโรงแรมที่ได้รับการรับรองมาตรฐาน Green Hotel (SDG 12 )
• ประเด็นผลการจัดเก็บภาษีอากรรายจังหวัด ต่อ GDP (SDG 17)

จากข้อค้นพบรายตัวชี้วัดของภาคเหนือ สะท้อนให้เห็นว่าภาคเหนือมีความก้าวหน้าในบางมิติของการพัฒนาที่ยั่งยืน โดยเฉพาะด้านสังคมและสิ่งแวดล้อม อย่างไรก็ตาม ภาคเหนือยังคงเผชิญกับความท้าทายสำคัญในด้านเศรษฐกิจ สุขภาพ และการศึกษา ซึ่งเป็นประเด็นที่ต้องได้รับการแก้ไขอย่างเร่งด่วน

03 – จังหวัดที่มีผลคะแนนและอันดับน่าสนใจ

เมื่อพิจารณาจากลำดับและคะแนนภาคเหนือทั้ง 17 จังหวัด พบว่าจังหวัดที่มีผลคะแนนสูงสุด 5 อันดับแรก ได้แก่ อันดับ 1 จังหวัด ลำพูน 59.09 คะแนน อันดับ 2 พิจิตร  58.91 คะแนน อันดับ 3 น่าน 57.43 คะแนน อันดับ 4 กำแพงเพชร 56.29 คะแนน และอันดับ 5 พะเยา 55.70 คะแนน

เมื่อวิเคราะห์ข้อค้นพบตามรายตัวชี้วัด พบว่า จังหวัดลำพูน มีคะแนนสูงสุดในหลายตัวชี้วัด เนื่องจากเป็นจังหวัดที่มีผลการดำเนินงานค่อนข้างดีเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น (สีเหลือง) ครอบคลุม 6 เป้าหมาย ขณะเดียวกัน มี 7 เป้าหมาย ที่จังหวัดที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายนั้นค่อนข้างต้องปรับปรุงเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น (สีส้ม) และมี 3 เป้าหมาย ที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายนั้นที่ต้องปรับปรุงเร่งด่วน ได้แก่ SDG3 (สุขภาพและความเป็นอยู่ที่ดี) SDG11 (เมืองและชุมชนที่ยั่งยืน) และ SDG16 (สังคมสงบสุข ยุติธรรม และสถาบันที่เข้มแข็ง) 

ขณะที่ 5 อันดับสุดท้ายจังหวัดที่มีผลคะแนนต่ำสุดของภาคเหนือ ได้แก่ อันดับสุดท้าย อันดับ 17 จังหวัดแม่ฮ่องสอน 32.74 คะแนน อันดับ 16 ตาก 42.84 คะแนน อันดับ 15 เชียงใหม่ 45.58 คะแนน อันดับ 14 เชียงราย 45.68 คะแนน และอันดับ 13 เพชรบูรณ์ 48.44 คะแนน

เมื่อพิจารณาจาก คะแนนต่ำสุดของจังหวัดแม่ฮ่องสอน สามารถวิเคราะห์ข้อค้นพบตามรายตัวชี้วัด พบว่ามีผลการดำเนินงานค่อนข้างดีเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น (สีเหลือง) เพียง 1 เป้าหมายเท่านั้น คือ SDG7 (พลังงานสะอาดที่เข้าถึงได้) ขณะที่มี 5 เป้าหมาย ที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายค่อนข้างต้องปรับปรุงเมื่อเทียบกับจังหวัดอื่น (สีส้ม) และมีถึง 10 เป้าหมาย ที่มีผลการดำเนินงานเป้าหมายนั้นที่ต้องปรับปรุงเร่งด่วน ได้แก่ SDG1 (ยุติความยากจน) SDG4 (การศึกษาที่มีคุณภาพ)  SDG5 (ความเท่าเทียมทางเพศ) SDG6 (น้ำสะอาดและการสุขาภิบาล) SDG8 (งานที่มีคุณค่าและการเติบโตทางเศรษฐกิจ) SDG9 (โครงสร้างพื้นฐาน นวัตกรรม และอุตสาหกรรม) SDG11 (เมืองและชุมชนที่ยั่งยืน) SDG13 (การรับมือกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ) SDG15 (ระบบนิเวศบนบก) และ SDG17 (ความร่วมมือเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน)

ดังนั้น จากข้อมูลแสดงให้เห็นว่าคะแนนการกระจายตัวจังหวัดในภาคเหนือมีคะแนนค่อนข้างหลากหลาย โดยภาคเหนือมีจังหวัดที่มีคะแนนสูงสุด เช่น ลำพูน พิจิตร ส่วนจังหวัดที่มีคะแนนต่ำ เช่น แม่ฮ่องสอน ตาก เชียงใหม่ สะท้อนถึงความแตกต่างของการพัฒนาที่ยั่งยืนในแต่ละพื้นที่

บทความถัดไป SDG Move จะนำเสนอรายละเอียดของ SDG Index รายจังหวัดตามกลุ่มภูมิภาค พร้อมทั้งเชื่อมโยงให้เห็นในระดับเป้าหมายว่าจังหวัดต่าง ๆ มีความก้าวหน้าหรือท้าทายในเป้าหมายใดเป็นการเฉพาะบ้าง  ซึ่งข้อมูลเหล่านี้จะเป็นประโยชน์แก่ผู้ปฏิบัติงานระดับพื้นที่และผู้มีส่วนได้ส่วนเสียในการนำไปต่อยอดเชิงนโยบายและการปฏิบัติร่วมกันได้

อ่านข่าวและบทความที่เกี่ยวข้องกับโครงการ Area Need : ที่นี่

แพรวพรรณ ศิริเลิศ – เรียบเรียง
อติรุจ ดือเระ – พิสูจน์อักษร
วิจย์ณี เสนเเดง – ภาพประกอบ

ซีรีส์ Area Need จะสรุปข้อค้นพบสำคัญของโครงการปีที่ 1 - 2 และอัปเดตสิ่งที่เรากำลังทำต่อในปีที่ 3 ตั้งแต่เดือนพฤศจิกายน 2567 เป็นต้นไป